Gazali ve Tefekkür Meselesi
Okuduğum ilk Gazali kitabı oldu ''Tefekkür.'' * Malum, basmakalıp bir yargıyla:
''İmam Gazali İslam medeniyetinin gerilemesine neden olmuştur'' denir. Bu görüşün elle tutulur bir tarafı var mıdır yok mudur emin olmak maksadıyla okumaya başladım. Okumaya karar vermemde felsefeci Sadık Usta'nın ''odatv''* röportajının da etkili olduğunu söyleyebilirim. İslam medeniyetinin çöküşüne ilişkin kendisinden alıntıyla:
''İslam medeniyeti Gazali henüz doğmadan çöküşe başlamıştı. 11. yüzyılın başlarından itibaren İslam âleminin üç farklı halifesi vardı; yine İslam âlemi, birbirinin gözünü oyan 10 farklı devlet ve onlarca beylik tarafından yönetiliyordu. Görüldüğü gibi ortak bir ideal kalmamıştı; ekonomi çöküşteydi, bilimsel faaliyetse sekteye uğramıştı; büyük düşün adamlarını yaratan toplumsal dinamizm durulmuş, bilimsel iklim çoktan yok olmuştu. Kuşkusuz Gazali’nin felsefeye bakış açısı olumlu değildi fakat o hiçbir yerde felsefeyi bütünüyle lanetlememişti. O felsefenin yetkin insanların uğraş alanı olduğunu, sıradan halkın felsefeyle ilgilenmesinin imana ilişkin şüpheler doğuracağını söylemiştir. Gazali döneminin en parlak zihinlerinden biriydi ki o Farabi’nin, İbn Sina’nın ve Yunan filozoflarının felsefi açıklarını yakalayacak kadar zeki bir insandı ve aslında felsefenin gelişmesini sağlayan önemli sorular ortaya atmıştı.''
Birçok kişi Gazali hakkındaki olumsuz yargıya, onun herhangi bir eserini okuma zahmetine girişmeden teşne oluyor. (Baştan belirtmek gerekirse yalnızca bir kitabını okuyarak Gazali’yi gerilemenin nedeni gösterecek veyahut aksini iddia edecek değilim.)
Peki, ''Tefekkür, Düşünmenin Fazileti'' kitabı bize ne anlatıyor?
Kitabın içeriğine ilişkin bir hadisle başlıyoruz:
''Allah'ın yarattığı varlıklar hakkında düşünün/tefekküre dalın. Ancak Allah'ın zatı hakkında tefekküre dalmayın/düşünmeyin. çünkü siz gerçekten gereğince Allah'ı Takdir edemezsiniz.''
Gazzali'nin tefekkür konusunda ele aldığı husus, kulun Rabbiyle olan ilişkisine dair düşünce, Rabbin büyüklüğünü, azametini, fiilleri üzerinden idrak etmedir. İnsanın kendi bedeni üzerinden tefekkürünü etraflıca işler. Dil, kulak, mide, göz gibi organları tefekkür sayesinde terbiye edebileceğine değinir.
Cimrilik, kibir, kendini beğenmişlik, riya, haset, oburluk, cinsel manada aşırılık, aşırı derecede mal sevgisinin, makama ve mevkiye düşkünlüğün karşısına bedii ve güzel olan davranışları koyar. Klasik bir yaklaşımla korkuya da yer açar. Der ki Gazali tefekkürle ‘’tedebbür’’ yani tedbirli olarak bir şeyin sonunu düşünmek;
‘’Kişi arınabilmek için kalbine korku halini, açık ve gizlideki günahlarını göz önüne getirmeli, sonra ölüm halini, biçimini Münker ve Nekir meleklerini, kabir azabı ve kabirde olan mahlûkatları vb. Olayları’’
Gazali’ye göre Allah'ın zatını düşünmek avam tabakasına göre değildir. ''Onların, Allah'ın zatını düşünmesi, yarasaların güneşin karşısındaki haline benzer'' demektedir. ''Nasıl ki yarasa güneşe nazar edemiyorsa avam tabakasının bakışı da Allah'ın zatı karşısında çaresiz kalacaktır.''
‘’Kimi yetkin âlimlerin Allah'ın zatına bakışını ise insanların güneşe olan bakışına’’ benzetir. Kaldı ki onların da bakışı yetersizdir ve kafa karışıklıklarına neden olmaktadır. ''Allah, mekândan, yön ve cihetten yücedir, münezzehtir, mukaddestir. Allah ne bu âlemin içindedir, ne dışındadır. Ne bu âlemle bitişiktir ne de ayrıdır gibi''
Gazali'ye göre değilleme mantığıyla inkâra dahi gidebilirsiniz. O sebeple bu tip kavramsal tartışmaların sıradan insanları imanından etmesi yüksek ihtimaldir...
Gazali'ye göre; ‘’Allah, Varolan hiç bir şeye benzemeyen varlıktır. O'nu bilebilmek için Allah olabilmek gerekir. Allah'ın da eşi ve benzeri olmadığına göre yalnızca Allah kendisini bilebilir.’’ Biz ancak Allahın fiillerini tefekkür ederek kendisi hakkında fikir sahibi olabiliriz. İnsan kendi bedenini, varoluşunu ve içine düştüğü dünyayı sorgulayarak Tanrı’sına ulaşabilir ancak…
Nitekim Tasavvufun ilkelerinden biridir: ‘’Kendini bilen Rabbini bilir.’’
* Tefekkür, Düşünmenin Fazileti/İmam-ı Gazali - Çelik Yayınları
Yorumlar
Yorum Gönder